ناحیه انفجاری یا طبقه بندی نواحی انفجاری، به تقسیم‌بندی مناطق مختلف بر اساس میزان خطرناک و احتمال وقوع انفجار در هر ناحیه می‌پردازد. این طبقه‌بندی به اهمیت برنامه‌ریزی ایمنی و اقدامات پیشگیرانه کمک می‌کند و به کارکنان و تجهیزات در محیط‌های خطرناک و انفجاری ایمنی فراهم می‌کند.
برای ایجاد طبقه‌بندی ناحیه انفجاری، معمولاً مقادیر مختلفی نظیر حجم گازها، بخارها، ذرات قابل اشتعال، زمان وجود این مواد در محیط، فشار و دما، نقاط اشتعال و دیگر عوامل مرتبط با خطرات انفجاری در نظر گرفته می‌شود.
ناحیه انفجاری چیست؟
طبقه بندی نواحی انفجاری یک مسئله پیچیده و حساس است که در مختلف صنایع و موقعیت‌ها از آن استفاده می‌شود. این نواحی می‌توانند مربوط به انفجارهای گاز، انفجارهای شیمیایی، انفجارهای نظامی و غیره باشند.
تقسیم بندی مناطق خطرناک و انفجاری در استاندارد IEC
طبقه بندی نواحی انفجاری و ناحیه‌های آن بر اساس زمانی که گازهای خطرناک در آنها وجود دارند، به سه دسته ۰، ۱ و ۲ تقسیم می‌شوند:
- ناحیه ۰، یک منطقه است که دارای میزان بالایی از گازهای خطرناک است.
- در ناحیه ۱، میزان گازهای خطرناک کمتر از ناحیه ۰ است.
- ناحیه ۲، همچنان احتمال وجود گازهای خطرناک را دارد، اما به میزان کمتری نسبت به ناحیه ۱. این بدین معناست که اگر در ناحیه‌ای گازهای خطرناک به مدت ۶ دقیقه تا ۱۰ ساعت طی یک سال وجود داشته باشند، آن منطقه را ناحیه ۲ می‌نامیم.
اهمیت طبقه بندی نواحی انفجاری
اهمیت طبقه بندی نواحی انفجاری به عوامل زیر برمی‌گردد:
- ایمنی کارکنان: طبقه‌بندی نواحی انفجاری به کارکنان اجازه می‌دهد که میزان خطر را در محیط‌های کاری خود بهتر درک کنند و اقدامات ایمنی مناسبی را انجام دهند.
- حفظ تجهیزات: با تعیین مناطق خطرناک و انفجاری، تجهیزات الکتریکی و مکانیکی که در این نواحی قرار می‌گیرند، مورد ایمن‌سازی و حفاظت قرار می‌گیرند.
- رعایت مقررات و استانداردها: با طبقه‌بندی نواحی انفجاری بر اساس استانداردها، قوانین و مقررات مرتبط، اطمینان حاصل می‌شود که محیط‌های کاری با اصول ایمنی و بهداشت کار مطابقت دارند.
- جلوگیری از آسیب به محیط زیست: انفجارها می‌توانند به محیط زیست وارد آسیب بزنند و آلودگی‌های جدی ایجاد کنند.
- حفظ منابع: اقدامات ایمنی در نواحی انفجاری کمک به کاهش هدررفت منابع می‌کند.
روش‌های طبقه بندی نواحی انفجاری
در زیر به برخی از روش‌های معمول برای طبقه بندی نواحی انفجاری اشاره می‌کنیم:
- طبقه‌بندی بر اساس مواد منفجره
- طبقه‌بندی بر اساس میزان خطر
- طبقه‌بندی بر اساس میزان گازهای خطرناک
- طبقه‌بندی بر اساس محدوده تأثیر
- طبقه‌بندی بر اساس محیط‌های قابل اشتعال
- طبقه‌بندی بر اساس تحلیل خطر
طبقه بندی بر اساس اندازه و شدت انفجار
دو نوع اصلی طبقه بندی نواحی انفجاری بر اساس اندازه و شدت انفجار عبارت‌اند از:
1. طبقه‌بندی مناطق انفجاری بر اساس حجم گاز یا بخارها:
الف) کلاس I: این کلاس شامل مناطقی است که حجم گازها، بخارها یا ترکیب‌های آنها در محیط، به حدی بالا است که در صورت ورود منبع اشتعال، احتمال انفجار وجود دارد.
ب) کلاس II: این کلاس مناطقی را شامل می‌شود که حجم گازها، بخارها یا ترکیب‌های آنها در محیط از حد مشخصی کمتر است که احتمال انفجار وجود داشته باشد.
2. طبقه‌بندی مناطق انفجاری بر اساس شدت انفجار:
این طبقه‌بندی مناطق را بر اساس شدت انفجار برای هر منطقه مشخص می‌کند. شدت انفجار با توجه به مواد منفجره، ترکیب‌های آنها و دیگر عوامل تعیین می‌شود.
طبقه بندی بر اساس منشأ انفجار
طبقه بندی نواحی انفجاری بر اساس منشأ انفجار به تعیین انواع مواد منفجره و نقاط آنها می‌پردازد. دو نوع اصلی طبقه‌بندی بر اساس منشأ انفجار عبارت‌اند از:
1. طبقه‌بندی مناطق انفجاری بر اساس مواد گازی یا بخارها:
الف) مناطق گروه A
ب) مناطق گروه B
پ) مناطق گروه C
2. طبقه‌بندی مناطق انفجاری بر اساس مواد ذرات قابل اشتعال:
الف) مناطق گروه D: این مناطق شامل محیط‌هایی هستند که ذرات قابل اشتعال و خطرناک مانند پودرها، دانه‌ها و الیاف در آنها وجود دارند.
ب) مناطق گروه E: این مناطق شامل محیط‌هایی هستند که مواد گروه A، B یا C همراه با مواد ذرات قابل اشتعال مانند گرد و غبارهای فلزی در آنها وجود دارند.
پ) مناطق گروه F: این مناطق شامل محیط‌هایی هستند که مواد ذرات قابل اشتعال مانند گرد و غبارهای آلی و غیرفلزی در آنها وجود دارند.
طبقه بندی بر اساس آثار و خسارات
در زیر به برخی از نمونه‌های طبقه بندی نواحی انفجاری بر اساس آثار و خسارات انفجاری اشاره می‌کنم:
- مناطق بحرانی
- مناطق خطرناک
- مناطق کم‌خطر
- مناطق ایمن
تجهیزات ضد انفجار در طبقه بندی نواحی ضدانفجار
به طور کلی، تجهیزات ضد انفجار در سه نوع منطقه زیر مورد استفاده قرار می‌گیرند:
- منطقه انفجاری مخاطره‌آمیز (Zone 0 و Zone 20): این مناطق حاوی مواد قابل اشتعال مثل گازها، بخارها، پودرها و ذرات قابل اشتعال هستند که به مدت طولانی یا مداوم وجود دارند.
- منطقه انفجاری مخاطره‌زای (Zone 1 و Zone 21): در این مناطق، مواد قابل اشتعال وجود دارند اما به صورت موقت و به مدت محدود. تجهیزات ضدانفجار در این مناطق برای مقابله با خطرات انفجاری استفاده می‌شوند.
- منطقه انفجاری ایمن (Zone 2 و Zone 22): در این مناطق، مواد قابل اشتعال به مقدار محدود و به مدت کوتاه وجود دارند.
مهم‌ترین تجهیزاتی که باید در مناطق انفجاری باشند؟
برخی از مهم‌ترین تجهیزاتی که باید در مناطق انفجاری موجود باشند عبارت‌اند از:
- چراغ‌های ضدانفجار: این چراغ‌ها برای روشنایی در مناطق انفجاری استفاده می‌شوند. آنها معمولاً دارای استانداردهای خاص ضدانفجاری هستند که از وقوع انفجار جلوگیری می‌کند.
- تجهیزات اتصالات ایمنی: تجهیزات اتصالات ایمنی از جمله کابل‌ها، سوکت‌ها و کانکتورها هستند که برای اتصال ایمن و محافظتی از تجهیزات در محیط‌های انفجاری استفاده می‌شوند.
- سنسورها و دستگاه‌های تشخیص انفجار: این دستگاه‌ها می‌توانند حسگرها و سیستم‌های تشخیص انفجار باشند که در صورت شناسایی گازهای قابل اشتعال یا انفجارهای محتمل، اقدامات ایمنی اتخاذ می‌کنند.
- تجهیزات اطفاء حریق ضدانفجار: این تجهیزات شامل انواع اطفاء حریق ضدانفجار مانند انواع اسپرینکلرها و سیستم‌های اطفاء خودکار هستند که در صورت انفجار اقدام به خاموش کردن حریق می‌کنند.
- تجهیزات ایمنی شخصی: این تجهیزات شامل کاپ‌ها و کفش‌های ضدانفجار، کت و شلوارهای مقاوم در برابر آتش، نقاله‌ها و دستکش‌های محافظ و غیره هستند که کارکنان را در برابر خطرات انفجار محافظت می‌کنند.
- تجهیزات ایمنی الکتریکی: تجهیزات ایمنی الکتریکی شامل ترمینال‌ها، سوئیچ‌ها، کنتاکتورها و دیگر تجهیزات الکتریکی هستند که باید به‌صورت ضدانفجاری باشند تا جلوی خطرات الکتریکی را بگیرند.
- تجهیزات ایمنی مکانیکی: تجهیزات ایمنی مکانیکی شامل دریچه‌ها و ریل‌ها، دستگیره‌ها و نشان‌دهنده‌های ایمنی هستند که در محیط‌های انفجاری استفاده می‌شوند.
- تجهیزات ارتباطی: این تجهیزات شامل مواردی مثل تلفن های ضدانفجار،سیستم پیجینگ ضدانفجار،بلندگو ضدانفجار و … می شود.
این تجهیزات بر اساس نوع محیط و خطرات انفجاری مختلف ممکن است تغییر کنند و تطابق با استانداردها و مقررات ضدانفجاری اصولی برای انتخاب و استفاده از آنها است. اهمیت این تجهیزات در کاهش خطرات انفجاری و حفظ سلامت کارکنان و تجهیزات در محیط‌های خطرناک و انفجاری بسیار بالا است.